Sümerler
Sümer yazısı
Bir mühürde ilah Annunaki tasviri
Sümerler, M.Ö. 3500 - M.Ö. 2000 yılları arasında Mezopotamya'da yaşamış halk.
Mezopotamya'da ortaya çıkan sayısız medeniyetin temelini Sümerler atmıştır. Ayrıca yazı ve astronomi de ilk kez Mezopotamya'da Sümerlerde ortaya çıkmıştır. Genel kanı Sümerlerin çağdaşı olan halklarla yakın etkileşimi sonucu benzerliklerin olduğu yönündedir. Yani belirli bir halk ile bilimsel bir akrabalık henüz kanıtlanamamıştır.
Birbirinden bağımsız site denilen şehir devletleri halinde yaşadılar. En önemli şehirleri; Ur, Uruk,Kiş,Lagaş ve Nippur'dur. Bu şehir devletleri Ensi veya Patesi denilen rahip-krallar tarafından yönetiliyordu. Bütün mezopotamya ülkesine hakim olan krala ise "Lugal-kalma" denir. Krallar başkomutan,başyargıç ve başrahip yetkilerine sahiptirler.
Çok tanrılı inanca sahip Sümerlerin tapınaklarına Ziggurat denirdi. Zigguratlar yedi katlı olup toplam üç ana bölümden oluşur. İlk katlar erzak deposu,orta katlar okul ve tapınak,son katlar ise rasathane olarak kullanılmıştır. Yazının icadı serüveni bu tapınaklara dayanır. Mezopotamya'da evler ve tapınaklar taş az olduğundan ker*** ve tuğladan yapılmıştır. Hem bu özelliğinden hem de sık sık istilalara uğradığından bu yapılar günümüze kadar ulaşmamıştır. Günümüz Uygarlığının temeli olan yazıyı (Çivi yazısı) ilk kez Sümerler bulmuştur.(M.Ö. 3500) Tarihte İlk yazılı hukuk kuralları Sümerler tarafından oluşturulmuştur. Bu özellikleri ile Sümerlere dünyadaki ilk Hukuk devleti diyebiliriz. Otoritenin korunmak istenmesi hukuk kurallarının ortaya çıkmasına neden olmuştur. Lagaş Kralı Urukagine tarafından oluşturulan ilk yazılı kanunlar "fidye ve bedel" sistemine dayanıyordu. Sümerlerin en önemli edebiyat eserleri; Gılgamış Destanı, Yaradılış Destanı ve Tufan Hikayesi'dir.
Sümerler Matematik ve Geometrinin temellerini atmışlardır. (Dört işlemi bulmuşlar, dairenin alanını hesaplamışlar, çarpma ve bölme cetvelleri hazırlamışlardır.) Sümerler astronomide de gelişmişlerdir. (Burçları bulmuşlar, bir ayı 30, bir yılı 360 gün olarak hesaplamışlardır.Ayrıca güneş saatini icat etmişlerdir. Dünyada ilk kez ay yılı hesabına dayanan takvimi Sümerler bulmuşlardır. Akadlar tarafından egemenliklerine son verilmiştir.
Kökenleri
Mezopotamya'nın yerli halklarından değildi, sümerologların okuduğu tabletlere göre halkın bir bölümünün Orta Asya'dan diğer bir bölümünün ise Doğu'dan Dilmun denilen bir ülkeden geldiği söyleniyor. Yine de kökenleri tam bilinmemekte. Bilinen bir gerçek Sami kökenli olmadıkları. Nitekim Sümerce Hint-Avrupa ve Sami kökenli dillerle akraba değildir, gerçi bazı özellikleri Ural-Altay dillerini hatırlatsa da herhangi bir akrabalık veya köken kanıtlanamamıştır. Rus arkeolosijinin atası arkeolog Nikolsky şunları söyler: "Sümerlerin ana vatanı Aşkabad kentinin yakınındadır. Bu ülkenin kurganlarından arkeologlar taş, gümüş ve kilden yapılmış eşyaları bulmuşlardır ki bunlar, Mezopotamya'nın güneyindeki Sümer kurganlarındakilere çok benzerler. Bütün bunlar şu düşünceye getirir ki, Sümerler büyük bir ihtimalle bu günkü Türkmenistan'dan Mezopotamya'ya varmışlardır. Bu iki uygarlığın son analizi onların arasındaki birçok ortaklıkları göstermektedir. Sümerlerin baş Tanrıları olan En-Lil'in yerleştiği yer Mezopotamya'nın güneyindeki düzlükte değil, dağlarda olmuştur. Belki de Köpet Dağı'nın etekleri onların ana vatanı olmuştur" [1][2].
Şu an Sümerce kendi başına ayrı bir dil olarak kabul edilmektedir. Sümerce ve Sümerler ile bazı topluluk, kültür ve dillerin yakınlığı genellikle tarih boyunca sürmüş olan etkileşimlerle açıklanmaktadır.
Tarihleri
Mezopotamya'da yaşayan birçok farklı kavimden ilk öne çıkan ve daha sonraki medeni oluşumların temelini atan Sümerlerdir. Gerek yazı, dil, tıp, astronomi, matematik gerekse din, fal, büyü ve mitoloji gibi alanlarda ilk öne çıkan ve bilinen toplum Sümerlerdir. "Yaratılış" ve "Tufan"a ilk kez Sümerlerde rastlanır. Sümer döneminde 21'i büyük olan yaklaşık 35 büyük şehir ve kasaba vardı. Bunlara örnek vermek gerekirse Kiş, Nippur, Zabalam, Umma, Lagaş, Eridu, Uruk ve Ur zikredilebilir.
Bu dönemde her kent genellikle surlarla çevriliydi. Her kentte en az bir tapınak bulunurdu. Sümerlerde tarihin belki de ilk kral listeleri ile karşılaşılır. Fakat bu listeler genellikle tarihsel gerçeklerin ötesinde mitolojik unsurlara da sahiptirler. Örneğin kral listesine göre Tufan'dan önce Sümerlerin yaşadığı bölgede efsanevi sekiz yönetici (ve dolayısıyla kent) mevcuttu. Kral listesine göre Tufan'dan sonraki ilk Sümer hanedanları Kiş, Uruk ve Ur'dur. Ünlü Gılgamış destanının kahramanı Gılgamış kral listesine göre Uruk Hanedanı'nın krallarındandır.
Lagaş'ta iktidara gelen Ur-Nanşe yaptırdığı inşaatlarla öne çıkmıştır. Urukagina da ilk yazılı reformları sayesinde tanınmıştır. Erken dönemlerde Sümerlerin ana tanrısı An'dır, fakat daha sonraki dönemlerde bu tanrı yerine Enlil Sümerlerin baş tanrısı konumuna yükselir. Enlil'in Nippur'da Ekur adında bir tapınağı vardır. Bu nedenle Nippur Sümerlerin dini başkenti sayılırdı ve burada tapınak yaptırmak veya bu tip inşaatlarda çalışmak, hizmetli olmak önemli sayılırdı.
MÖ 2400-2350 yıllarında Sümerler düşüşe geçerken, Akkadlar yükselişe geçmiştir. Sümerler,doğudan gelen Elâmlılar tarafından M.Ö 2000 yılında yıkılmıştır.
Bilim
Yerleştiklerinde çanak-çömlek yapmayı ve madenleri işlemeyi biliyorlardı. Aşağı Mezopotamya'da Dicle ve Fırat nehirleri kıyısında Uruk, Lagaş, Eridu, Ur, Kiş gibi kent devletleri kurdular. Gelişmiş bir yapı tekniği kullanıyorlardı. Yerleştikleri kesimlerde muazzam bir sulama sistemi kurup, kanallar, barajlar ve bentlerle hem seli önleyip bataklıkları kuruttular hem de düzenli sulamaya dayalı bir tarım geliştirdiler. Tekerleği de icad eden bu toplum tarlaları öküzlerin çektiği sabanlarla sürüyorlardı.
60 rakamına dayanan seksajismal sayı sistemini kullanan Sümerler'in "sos" dedikleri bu 60'lık birim bütün zaman ve mekan hesaplarında kullanılmaktaydı ve onları bir uyum içersinde birbirine bağlıyordu. Ayı 30, yılı 360 gün olarak hesapladılar. Gece ve gündüzü 12'şer saate böldüler. Bir yılı 12 ay olarak hesapladılar. Ay ve Güneş tutulmasını hesapladılar. Aritmetik ve geometrinin temellerini attılar. Çarpma ve bölme cetvellerini buldular. Daireyi 360 dereceye böldüler.
Dil ve yazı
Sümerce
İlk yazıyı M.Ö. 3200 yıllarında Sümerler buldular. İlk yazıları şekiller üzerine kurulu yani her varlık ve olay için bir şekil kullandılar. Çivi yazısı işaretleri geçmişteki bir resim yazısına dayanır. Bir kavramı ifade eden işaretlere ideogram adı verilir.
Sümerce'nin Hint-Avrupa ve Sami kökenli dillerle akraba olmadığı bilinmektedir. Dilin bazı özellikleri Ural-Altay grubu dilleriyle benzerlik gösterse de dil bu gruba dahil edilemez. Her ne kadar Sümer halkı iktidarı daha sonraları başka halklara bıraksa da, her zaman en yaygın konuşulan dillerden olmuştur. Özellikle dini kayıtlarda büyük bir öneme sahip olmuştur.
Toplum Yapısı
Devlet kentlerden oluşmuştu ve her kent surlarla çevrili idi. Kent içinde yüksek bir tepeye yapılan tapınak bulunurdu ki bu sosyal yaşamın merkezini oluşturmaktaydı.
Başlangıçta Anaerkil bir toplum yapısına sahiptiler. İşbölümü derinleşmişti;1. sınıfı din adamları ve askerler 2. sınıfı halk 3. sınıfı ise kölelerin oluşturduğu bir toplumsal hiyerarşi vardı. Sürekli savaşlar sonucunda halktan her insan kolayca köle edinebiliyordu. M.Ö. 3000-2500 yıllarında yüksek ruhbanlardan oluşan egemen sınıflar, dinsel yapıya sahip kent devletlerinin yöneticileri olarak ortaya çıktılar. Bu kral-rahipler dinsel ve siyasal işleri yürütürlerdi. Bir kentin baş rahibi, aynı zamanda o kentin başkanıydı.
Hissedilen her nesnenin bir Tanrısı vardı ve insan görünümündeydiler, fakat insanüstü güçleri olan ölümsüz varlıklardı.Tanrılar, insanlara ne istediklerini bildirmez. Ancak insanlar onlara, kendilerinden istenileni sorarak öğrenebilirdi.
Sümer mitolojisinin en önemlilerinden biri Gılgamış Destanı'nda da adları geçen tanrılardan başlıcaları şunlardır:
Anu veya An: Gök tanrısı, önceleri baş tanrıyken sonra yerini hava tanrısı Enlil almıştır.
Enlil: Hava tanrısı, tanrıların babası, tapınağı Ekur Nippur kentindeydi.
Enki: Bilgelik tanrısı
Nimmah (Ninhursag): Ulu hanım, ana-tanrıça
Nanna (Sin): Ay tanrısı
Utu (Şamaş): Güneş tanrısı, ay tanrısı Nanna'nın oğlu.
İnanna (İştar): Aşk ve Bereket Tanrıçası
İlk defa Akadlar tarafından içten çökertildi ve bundan sonra bir daha eski haline gelemedi; M.Ö. 2000'li yıllardan sonra uygarlıkları bağımsız kimlikleriyle yaşayamadı. Ardından gelen Akad ve Babil uygarlıkları çoğunlukla Sümerler'in izlerini taşıdılar. Kendilerine özgü dilleri ve çivi yazıları uzun süre yaşadı. Sümer inanışları ve mitolojisi de Fenike - Yunan - Roma bağlantısıyla günümüze dek ulaştı. Şu an Dünyamızda kullanılan İncil, Tevrat ve Kur'an da da Sümer inanış ve felsefesinin izlerine rastlandığını iddia edenler vardır (bkz.Muazzez İlmiye Çığ).
SÜMER KRALLARI
Sümer kralları listesi, Sümerli ve yabancı hanedanlıklardaki Sümer krallarını listeleyen Sümer dilinde yazılmış antik bir metindir. Daha sonra yazılan Babil kralları listesi ve Asur kralları listesi bu metne benzer.
Erken dönem Hanedanlar I
Tufan öncesi krallar ya da MÖ 26ıncı yüzyıldan önceki krallar. Bu kralların hükümdarlık süreleri “sar” – 1 sar 3600 yıllık dönemi kapsamaktadır – ve “ner” – bir ner 600 yıllık dönemi kapsamaktadır – birimleri ile ölçülmekteydi.
"Krallık cennetten indikten sonra, Kraliyet Eridu’daydı. Eridu’da, Alulim kral oldu; 28800 yıl boyunca hükmetti."
-
Eridu’da Alulim: 8 sar (28800 yıl)
-
Eridu’da Alalgar: 10 sar (36000 yıl)
-
Bad-Tibira’da En-Men-Lu-Ana: 12 sar (43200 yıl)
-
En-Men-Ana 1, 2
-
Bad-Tibira’da En-Men-Gal-Ana: 8 sar (28800 yıl)
-
Bad-Tibira’da Tammuz (Dumuzi), çoban: 10 sar (36000 yıl)
-
Larag’da En-Sipad-Zid-Ana: 8 sar (28800 yıl)
-
Zimbir’de En-Men-Dur-Ana: 5 sar ve 5 ner (21000 yıl)
-
Shuruppak’da Ubara-Tutu: 5 sar ve 1 ner (18600 yıl)
-
Utnapishtim 1
1:Bu iki isim sümer kral listelerinin yaklaşık yarısında geçmektedir, fakat diğerlerinde geçmemektedir.
2:En-Men-Ana’nın yerinde bazı listelerde Kichu-Ana’nın ismş bulunmaktadır
Erken dönem Hanedanlar II
MÖ 26ıncı yüzyıl dolayları. Güncel yazıtlarda bilinen pekçok hükümdar Kral Listesinde yoktur.
"Sel her yeri kapladıktan sonra, ve krallık cennetten geldikten sonra, Kraliyet Kiş’deydi."
Kiş’in İlk Hanedanları
-
Jushur: 1200 yıl
-
Kullassina-bel: 960 yıl
-
Nangishlishma: 670 yıl
-
En-Tarah-Ana: 420 yıl
-
Babum: 300 yıl
-
Puannum: 840 yıl
-
Kalibum: 960 yıl
-
Kalumum: 840 yıl
-
Zuqaqip: 900 yıl
-
Atab: 600 yıl
-
Mashda: 840 yıl
-
Arwium: 720 yıl
-
Etana, çoban, cennete yükselmiş ve tüm yabancı ülkeleri birleştirmiştir: 1500 yıl
-
Balih: 400 yıl
-
En-Me-Nuna: 660 yıl
-
Melem-Kish: 900 yıl
-
Barsal-Nuna: 1200 yıl
-
Zamug: 140 yıl
-
Tizqar: 305 yıl
-
Ilku: 900 yıl
-
Iltasadum: 1200 yıl
-
En-Men-Barage-Si, Elam’ı fethetmiştir: 900 yıl (epigrafik kanıtlarla bağımsız olarak kanıtlanabilen listedeki ilk hükümdardır)
-
Aga: 625 yıl
Daha sonra Kiş yenildi ve Kraliyet E-ana tarafından alındı.
Uruk’un İlk Hanedanları
Mesh-ki-ang-gasher denize yürüdü ve gözden kayboldu.
-
Enmerkar, Uruk’u inşa etti: 420 yıl
-
Lugalbanda, çoban: 1200 yıl
-
Dumuzid, balıkçı: 100 yıl. Kiş’den En-Me-Barage-Si’yi ele geçirdi.
-
Gilgamesh, babası bir tür hayalet ve Kulaba’nın lordudur: 126 yıl.
-
Ur-Nungal: 30 yıl
-
Udul-Kalama: 15 yıl
-
La-Ba'shum: 9 yıl
-
En-Nun-Tarah-Ana: 8 yıl
-
Mesh-He: 36 yıl
-
Melem-Ana: 6 yıl
-
Lugal-Kitun: 36 yıl
Daha sonra Uruk yenilgiye uğradı ve kraliyet Urim tarafından alındı.
Ur’un İlk Hanedanları
Yaklaşık MÖ 25inci yüzyıl
Daha sonra Urim yenilgiye uğradı ve kraliyet Awan tarafından alındı.
Erken Dönem Hanedanları III
[Yazıtlardan çok iyi bilinmesine karşı, Lagaş’ın 1inci dönem Hanedanlığı Kral Listesinde bulunmamaktadır.]
Awan hanedanları
Daha sonra Awan yenilgiye uğradı ve Kraliyet Kiş tarafından alındı.
Kiş’in İkinci Hanedanları
Daha sonra Kiş yenilgiye uğradı ve kraliyet Hamazi tarafından alındı.
Hamazi
Daha sonra Hamazi yenilgiye uğradı ve kraliyet Unug tarafından alındı.
Uruk’ın İkinci Hanedanları
Daha sonra Unug yenilgiye uğradı ve kraliyet Urim tarafından alındı.
Ur’un İkinci Hanedanları
Daha sonra Urim yenilgiye uğradı ve kraliyet Adab tarafından alındı.
Adab
Daha sonra Adab yenilgiye uğradı ve kraliyet Mari tarafından alındı.
Mari
Daha sonra Mari yenilgiye uğradı ve kraliyet Kiş tarafından alındı.
Kiş’in Üçüncü Hanedanları
(Kral Listesindeki tek kadın)
Daha sonra Kiş yenilgiye uğradı ve kraliyet Akshak tarafından alındı.
Akshak
-
Unzi: 30 yıl
-
Undalulu: 6 yıl
-
Urur: 6 yıl
-
Puzur-Nirah: 20 yıl
-
Ishu-Il: 24 yıl
-
Shu-Sin: 7 yıl
Daha sonra Akshak yenilgiye uğradı ve kraliyet Kiş tarafından alındı.
Kiş’in Dördüncü Hanedanları
-
Puzur-Sin: 25 yıl
-
Ur-Zababa: 400 (6?) yıl
-
Zimudar: 30 yıl
-
Ussi-Watar: 7 yıl
-
Eshtar-Muti: 11 yıl
-
Ishme-Shamash: 11 yıl
-
Shu-Ilishu: 15 yıl
-
Nanniya, kuyumcu: 7 yıl.
Daha sonra Kiş yenilgiye uğradı ve kraliyet Unug tarafından alındı.
Uruk’un Üçüncü Hanedanları
Lugal-Zage-Si: 25 yıl
Akkad İmparatorluğu
-
Sargon, babası bir bahçıvandı, Ur-Zababa’nın sakisiydi, Agade’nin ilk imparatorudur, Agade’yi inşa etmiştir: 40 yıl
-
Rimush, Sargon’un en küçük oğlu: 9 yıl
-
Man-Ishtushu, Sargon’un en büyük oğlu: 15 yıl
-
Naram-Sin, Man-Ishtishu’nun oğlu: 56 yıl
-
Shar-Kali-Sharri, Naram-Sin’in oğlu: 25 yıl
Daha sonra kral kim oldu? Kral kim?
-
Igigi, Imi, Nanum, Ilulu: dördü birden sadece 3 yıl için hükümdarlık yaptı
-
Dudu: 21 yıl
-
Shu-turul, Dudu’nun oğlu: 15 yıl
Daha sonra Agade yenilgiye uğradı ve kraliyet Unug tarafından alındı.
Uruk’un Dördüncü Hanedanları
Daha sonra Unug yenilgiye uğradı ve kraliyet Gutium tarafından alındı.
Gutian dönemi
-
Inkishush: 6 yıl
-
Zarlagab: 6 yıl
-
Shulme (ya da Yarlagash): 6 yıl
-
Silulumesh (ya da Silulu): 6 yıl
-
Inimabakesh (ya da Duga): 5 yıl
-
Igeshaush (ya da Ilu-An): 6 yıl
-
Yarlagab: 3 yıl
-
Ibate: 3 yıl
-
Yarla: 3 yıl
-
Kurum: 1 yıl
-
Apil-Kin: 3 yıl
-
La-Erabum: 2 yıl
-
Irarum: 2 yıl
-
Ibranum: 1 yıl
-
Hablum: 2 yıl
-
Puzur-Sin: 7 yıl
-
Yarlaganda: 7 yıl
-
? : 7 yıl
-
Tiriga: 40 gün
Uruk
Ur’un Üçüncü Hanedanları
"Sümer Rönesansı"
MÖ 2065 ile MÖ 2047 arasında.
MÖ 2047 ile MÖ 1999 arasında.
-
Amar-Sin: 9 yıl
-
Shu-Sin: 9 yıl
-
Ibbi-Sin: 24 yıl
Daha sonra Urim yenilgiye uğradı. Kraliyet Isin tarafından alındı.
İsin Hanedanlığı
Aşağı Mezopotamya’daki bağımsız Amorite devletleri. Hükümdarlık MÖ 1730’da sona ermektedir.
Kraliyetin hüküm sürdüğü 11 şehir vardır. Toplam 134 kral 28876 + X yıl süresince hükmetmiştir.
Sümerlerin Dini Tanrısı.
